पग्लँदै गरेका हिमनदी पुराना रोगकारक जीवाणुहरूको भण्डार हुन सक्छन्। हजारौँ वर्षदेखि हिउँ र बरफमा कैद रहेका भाइरस, ब्याक्टेरिया र अन्य सूक्ष्मजीवहरू अहिलेको वातावरणमा घुलमिल हुँदा नयाँ संक्रमण उत्पन्न हुनसक्छ।

जलवायु परिवर्तनको प्रभाव केवल तापक्रम वृद्धि र समुद्री सतहको उचाइमा देखिने परिवर्तनसम्म मात्र सीमित छैन। यसको असर गहिरो छ, जसले प्राकृतिक र जैविक प्रणालीमा असन्तुलन ल्याउँछ ।

जलवायु परिवर्तनको असरले हिमनदी, हिमताल र सदियौँदेखि जमेको हिउँ तीव्र रूपमा पग्लिरहेको पछिल्ला अध्ययनका निष्कर्षले पुष्टि गरेका छन्। तीव्र रुपमा हिउँ पग्लिने प्रक्रियाले केवल वातावरणीय असन्तुलन निम्त्याउने मात्र होइन, लाखौँ वर्षदेखि जमेर निष्क्रिय रहेका सूक्ष्मजीव र रोगजनक किटाणुहरूलाई पुनः सक्रिय पार्ने खतरासमेत बढाएको छ।

विशेषगरी हिमनदीहरू पग्लिँदा ती क्षेत्रमा कैयौँ शताब्दीदेखि निष्क्रिय रहेका सूक्ष्मजीवहरू पुनः सक्रिय हुने सम्भावना अत्यधिक हुन्छ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार, यदि यी जीवाणु वातावरणमा फैलिए भने, नयाँ महामारी उत्पन्न हुन सक्छन्, जसले मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्नेछ।

तेस्रो ध्रुव क्षेत्र र लुकेका रोगजनक सूक्ष्मजीव

तेस्रो ध्रुव क्षेत्र पृथ्वीको सबैभन्दा ठूलो हिमनदी प्रणाली हो, जहाँ झन्डै १५ हजार हिमनदीहरू रहेका छन्। यी हिमनदी एसियाका प्रमुख नदी प्रणालीहरूको जलस्रोत हुन्। पछिल्ला दशकहरूमा जलवायु परिवर्तनका कारण हिमालय क्षेत्रका हिमनदी ६५ प्रतिशतभन्दा बढी संकुचित भएका छन्, जसले विभिन्न जोखिम उत्पन्न गरेको छ।

सन् २१०० सम्ममा हिमालय क्षेत्रका हिमनदीहरूको दुईतिहाइ हिस्सा हराउन सक्ने सम्भावना छ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार, यी पग्लँदै गरेका हिमनदी पुराना रोगकारक जीवाणुहरूको भण्डार हुन सक्छन्। हजारौँ वर्षदेखि हिउँ र बरफमा कैद रहेका भाइरस, ब्याक्टेरिया र अन्य सूक्ष्मजीवहरू अहिलेको वातावरणमा घुलमिल हुँदा नयाँ संक्रमण उत्पन्न हुनसक्छ।

हालै चीनका वैज्ञानिकहरूले तिब्बती हिमनदीहरूबाट १५ हजार वर्ष पुराना भाइरस पत्ता लगाएका छन्। अध्ययनअनुसार, यी भाइरसमध्ये धेरैजसो हालसम्म अज्ञात छन्, जसका बारेमा मानव समुदायलाई कुनै जानकारी छैन। यदि यी भाइरस बाहिर निस्किएर सक्रिय भए भने, नयाँ प्रकारका महामारी उत्पन्न हुन सक्नेछन्।

साइबेरियाको यानथ्रक्स महामारी: एउटा चेतावनी

सन् २०१६ मा साइबेरियामा घटेको एउटा घटनाले जलवायु परिवर्तनको स्वास्थ्य जोखिमलाई उजागर गर्‍यो। त्यस वर्ष अत्यधिक गर्मीका कारण त्यहाँको हिउँले ढाकिएको भूभाग पग्लिन थाल्यो, जसले हजारौँ वर्ष पुरानो यानथ्रक्स ब्याक्टेरियालाई पुनः सक्रिय बनायो। यस ब्याक्टेरियाको संक्रमणले त्यहाँका स्थानीय जनावरहरूमा महामारी फैलायो र मानिसहरूसमेत प्रभावित भए।

यानथ्रक्स जस्तै अन्य खतरनाक सूक्ष्मजीव पनि जमेको हिउँमा कैद अवस्थामा रहँदै आएका वैज्ञानिकहरूको अनुमान छ। तापक्रम वृद्धिसँगै ती पुनः सक्रिय भएमा मानव स्वास्थ्यमा गम्भीर संकट उत्पन्न हुनसक्छ।

हिमताल विस्फोट र रोगको जोखिम

जमेका हिउँ पग्लिँदा हिमतालको संख्या र आकार बढ्दै गइरहेको छ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार, हिमताल विस्फोट हुँदा ती हिमतालमा रहेका रोगजनक सूक्ष्मजीवहरू नदी र तालमा मिसिन सक्छन्, जसले-

• पानीजन्य महामारी फैलिन सक्छ।
• मानिस, वन्यजन्तु र पशुपालनमा असर गर्ने नयाँ संक्रमण देखा पर्न सक्छ।
• नयाँ भाइरल संक्रमणहरू जन्मिन सक्छन्, जसको लागि मानिसको प्रतिरक्षा प्रणाली तयार नहुन सक्छ।

एन्टिबायोटिक प्रतिरोधी जीवाणुको उदय: नयाँ स्वास्थ्य चुनौती

सबैभन्दा ठूलो चिन्ताको विषय भनेको पग्लिँदै गरेका हिमनदीहरूबाट बाहिर आउने सूक्ष्मजीवहरूमा एन्टिबायोटिक प्रतिरोधी जीनहरू पाइने सम्भावना हो। यी जीनले जीवाणुलाई औषधिको प्रभावबाट जोगिन मद्दत गर्छन्, जसले गर्दा उपचार झन् जटिल बन्न जान्छ।

जलवायु परिवर्तनका विषयमा अहिले नै प्रभावकारी नीति अपनाइएन भने निकट भविष्यमा मानव जातिले सामना गर्ने स्वास्थ्य संकट अझ भयावह हुनसक्छ

यदि यस्तो प्रवृत्ति बढ्दै गयो भने, भविष्यमा मल्टिड्रग-प्रतिरोधी (औषधिले नमार्ने) संक्रमणहरू तीव्र रूपमा फैलिन सक्छन्। यसले आधुनिक स्वास्थ्य प्रणालीका लागि ठूलो चुनौती खडा गर्नेछ, किनभने हालका औषधिले यस्ता रोगको उपचार गर्न सक्ने छैनन्।

जलवायु परिवर्तनको दीर्घकालीन असर

जलवायु परिवर्तनका असरहरू अहिले नै देखिन थालेका छन्। हिमनदी, हिमताल र स्थायी रूपमा जमेको हिउँ पग्लनाले वातावरणमा कार्बनडाइअक्साइड र मिथेन ग्यासको उत्सर्जनलाई तीव्र बनाइरहेको छ। यस प्रक्रियाले ग्लोबल वार्मिङलाई झन् बल पुर्‍याइरहेको छ, जसले गर्दा मौसममा चरम परिवर्तन आउन थालेका छन्। उदाहरणका लागि-

• समुद्री सतहको स्तर बढ्दै गएको छ।
• अनियमित वर्षा तथा खडेरीका घटना बढेका छन्।
• चरम तापक्रम वृद्धि तथा अत्यधिक गर्मी लहरका कारण कृषि प्रणाली प्रभावित भएको छ।

विशेषगरी तेस्रो ध्रुव (हिमालय क्षेत्र), साइबेरिया र अन्य उच्च उचाइका क्षेत्रहरूको पग्लनले पारिस्थितिकीय सन्तुलनमा ठूलो असर पार्दैछ। यस्तो असन्तुलनले मानव स्वास्थ्य, खाद्य सुरक्षा, तथा पानीको आपूर्तिमा समेत गम्भीर प्रभाव पार्न सक्छ।

वैश्विक चेतावनी: अब ढिला गर्ने समय छैन

वैज्ञानिकका अनुसार, यदि हामीले तत्काल जलवायु परिवर्तनको असरलाई कम गर्न प्रयास गरेनौँ भने, भविष्यमा अझ भयावह परिणाम भोग्नुपर्नेछ। यो संकट समाधान गर्न केवल सरकारको नीति निर्माण मात्र पर्याप्त हुने छैन, विश्वभरका मुलुक मिलेर सामूहिक रूपमा काम गर्न आवश्यक छ।

केही प्रमुख कदम

• हरितगृह ग्यास उत्सर्जन न्यूनीकरण: नवीकरणीय ऊर्जा प्रवर्द्धन तथा जीवाश्म इन्धनको प्रयोग घटाउनु आवश्यक छ।
• वैज्ञानिक अनुसन्धानमा लगानी: जलवायु परिवर्तनसँग सम्बन्धित रोगहरू पहिचान गर्न अनुसन्धानलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
• जलवायु अनुकुलन रणनीति: प्राकृतिक विपत्तिहरू सामना गर्न पूर्व-तयारी रणनीति बनाउनुपर्छ।
• अन्तर्राष्ट्रिय समन्वय सहयोग: विश्वका सबै देशहरूले यस संकटलाई सामूहिक रूपमा सम्बोधन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।

नेपालमा कस्तो असर ?

नेपाल विश्वको तेस्रो ध्रुव क्षेत्रमा पर्ने हिमालय पर्वतमालाको प्रमुख हिस्सा हो। यस क्षेत्रका हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लँदै गइरहेका छन्, जसले हिमतालको विस्तार, बाढी तथा वातावरणीय असन्तुलन सिर्जना गरिरहेको छ।

जलवायु परिवर्तनसँगै यी हिमनदीहरू पग्लिँदा, हजारौँ वर्ष पुराना रोगजनक सूक्ष्मजीव वा रोगकारक जीवाणुहरू सक्रिय हुनसक्ने सम्भावना वैज्ञानिकहरूले औँल्याएका छन्।

नेपालका लागि मुख्य जोखिम

• पुराना रोगहरूको पुनरावृत्ति।
• हिमताल विस्फोटन र बाढीमार्फत रोगको फैलावट।
  हिमताल फुट्दा, त्यसमा संकलित पुराना रोगजनक जीवाणुहरू नदी प्रणालीमा मिसिएर तराईसम्म पुग्न सक्छन्।
• जलजन्य रोगहरू जस्तै: हैजा, टाइफाइड र झाडापखालाको प्रकोप निम्त्याउन सक्छ।
• नयाँ र अज्ञात रोगहरूको उदय।
• मल्टिड्रग प्रतिरोधी जीनहरूले औषधिहरूलाई निष्प्रभावी बनाउने खतरा रहन्छ।
  यदि यस्तो जीवाणुहरू फैलियो भने हालका औषधिले काम नगर्ने र मल्टिड्रग प्रतिरोधी संक्रमण हुनसक्छ।

नेपालमा रोकथामका उपाय

• वैज्ञानिक अनुसन्धान: नेपालमा हिमनदी र हिमतालको सूक्ष्मजीव विविधतामाथि अध्ययन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
• जलवायु नीति: नेपाल सरकारले जलवायु परिवर्तन घटाउन र हिमताल सुरक्षा गर्न गम्भीर कदम चाल्नुपर्नेछ।
• स्वास्थ्य पूर्वतयारी: सम्भावित महामारी रोक्न स्वास्थ्य प्रणालीलाई सुदृढ पार्नुपर्छ।
• अन्तर्राष्ट्रिय समन्यव र सहकार्य

निष्कर्ष
जलवायु परिवर्तन केवल वातावरणीय समस्या मात्र होइन, यो मानव स्वास्थ्यका लागि पनि गम्भीर चुनौती बनेर आएको छ। पग्लिँदै गरेका हिमनदी र जमेका हिउँमा कैद प्राचीन जीवाणुहरू पुनः सक्रिय भएमा, भविष्यमा महामारीको खतरा बढ्नेछ। यसकारण, जलवायु परिवर्तन नियन्त्रणका लागि अविलम्ब ठोस कदम चाल्न आवश्यक छ।

जलवायु परिवर्तनका विषयमा अहिले नै प्रभावकारी नीति अपनाइएन भने, निकट भविष्यमा मानव जातिले सामना गर्ने स्वास्थ्य संकट अझ भयावह हुनसक्छ। तसर्थ, जलवायु परिवर्तन विरुद्ध जुध्न ढिलो गर्ने समय छैन ।

अतः जलवायु परिवर्तनलाई रोक्न, वैज्ञानिक अनुसन्धानलाई प्रवर्द्धन गर्न र पारिस्थितिकीय सन्तुलन जोगाउन विश्व समुदाय एकजुट हुनुपर्नेछ। हिमालय क्षेत्रको संरक्षण अब हाम्रो प्राथमिकता बन्नुपर्छ, अन्यथा भोलि निकै ढिलो भइसकेको हुनेछ।